Xuyên tiêu

Xuyên tiêu(川 椒) phổ biến hơn tiếng Trung gọi là Hoa tiêu(花椒), còn gọi là Hoàng lực, Sơn tiêu, tên khoa học: Zanthoxylum simulans Hance, thuộc  họ Cam Quýt (Rulanceae).

Xuyên tiêu  là gia vị quan trọng của ẩm thực tỉnh Tứ Xuyên, được sử dụng phổ biến trong các món ăn của họ, đây là một thành phần làm nên nét đặc trưng của ẩm thực Tứ Xuyên, một trong các trường phái ẩm thực lớn của Trung Quốc.

Hạt hoa tiêu thường được phơi khô và xay thành bột để làm gia vị; vốn là thành phần của Ngũ vị hương, bột phần vỏ ngoài của hạt được dùng để trộn thành bột Ngũ vị hương.  Hạt hoa tiêu có vị cay, nóng, phù hợp với các món ăn có tính hàn như hải sản, đồ tươi sống.

Phần lớn một số món ăn ẩm thực Tứ Xuyên người ta sử dụng nguyên hạt hoa tiêu như lẩu cay Tứ Xuyên, đậu hũ xốt cay Tứ Xuyên v.v.

Ngoài ra Xuyên tiêu cũng là vị thuốc  quý, được sử dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền (Đông y và thuốc Nam).

Ở trong nước, cây hoa tiêu mọc nhiều nhất là ở các tỉnh miền núi như Vĩnh Phú, Lào Cai, Bắc Thái, Cao Bằng, Lạng Sơn, Hòa Bình, Nghệ Tĩnh.

Cây Xuyên tiêu nhỏ, leo với thân hơi đen, có gai, mọc thành bụi cao khoảng 1-2m, có nhiều nhánh màu đỏ nhạt, vươn dài có thể tới 10m, có gai ngắn, cong về phía dưới. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, dài 18-25cm, có 2-3 đôi lá chét mọc đối; phiến lá chét hình trái xoan, gốc tròn đầu nhọn, mép khía răng mỏng, mặt trên màu lục sẫm, mặt dưới nhạt hơn; hai mặt của gân chính đều có gai. Hoa mọc thành chùm hoặc thành chùm xim co, đơn độc hay tập hợp thành bó ở nách lá. Quả có 1 đến 5 ô dính quanh trục, có phần ngoài nhăn nheo, phần trong vàng, nhăn, như giấy da, tách ra được. Mỗi ô chứa một hạt, có vỏ dày, cứng bao bởi một màng màu đen nhánh.

Xuyên tiêu  trái và rễ thu hái quanh năm, rễ rửa sạch, thái nhỏ, phơi khô. Hạt (quả) đủ già chín đã mở mắt, trong có một hột đen; vỏ ngoài sắc nâu hồng, khô, thơm, vỏ trong trắng ít thơm. Vỏ đem phơi nắng đến thật khô, khi dùng sao qua, thấy thơm là được. Hạt chưa mở mắt thì không nên dùng.

Thành phần chủ yếu trong quả hoa tiêu là tinh dầu (volatile oil), khoảng 0,7 – 9% tùy loại cây và nơi mọc. Theo sách Đông Y, trong hạt hoa tiêu có 1% tinh dầu và thành phần chủ yếu là limonen (44%), geraniol (912,14%), neral (10,95%), linalol (6,84%).